Najpiekniejsze ikony w zbiorach polskich

Wstęp Barbara Dąb-Kalinowska
Konsultacja merytoryczna: Renata Kinga Jara, Katarzyna Winnicka, Wiesław Banach, Jerzy Ginalski
Opracowanie graficzne Władysław Pluta
Reprodukcje prac Janusz Rosikoń
Redakcja Joanna Kułakowska
DTP Inter Line s.c. Kraków
Druk i oprawa Sun Fung Offset Binding Co., Ltd.
Wydawca BOSZ s.c.
38-622 Olszanica 311; Biuro: Lesko, Parkowe
tel. ++48 (13)4699000, 4699010
tel./fax ++ 48 (13) 4696188
e-mail: boszsc@ks.onet.pl
www. bosz.com.pl

Do nabycia w: Księgarnia Akademicka "Libra", 35-310 Rzeszów, ul. Rejtana 16C
tel. 011-48-17-8533530, email: libra@libra.pl

Oddając w ręce czytelników album "IKONY", mamy nadzieję, że pozwoli on wniknąć w tajemniczy świat ikon, dostrzec ich piękno i niezwykłość, a jednocześnie przybliżyć się do tego, co realizują jedynie ikony, do „teologii w kolorach". W ostatnich latach pojęcie ikony zrobiło zaskakującą i niebywałą karierę. Stało się terminem powszechnie nadużywanym, „słowem kluczem", stosowanym w dziedzinach całkowicie od siebie odległych, poczynając od programów komputerowych, przez wizerunki wielkich przywódców, czy aktorów, na dziełach sztuki mających z ikonami niewiele wspólnego kończąc. Uległo spowszednieniu i nieuchronnej wulgaryzacji. Bardzo trudno orzec, jakie są przyczyny tego zjawiska. Być może wynika to z najczęściej intuicyjnego wyczucia wielkości, tajemnicy tkwiącej w ikonach, ich odmienności od wszystkiego, co we współczesnym świecie nas otacza. To zainteresowanie odbiorców malarstwem ikonowym zaowocowało rosnącą liczbą publikacji, kolekcji muzealnych i prywatnych i być może, przyczyniło się także do tego, że badania nad ikonami są najszybciej rozwijającą się dziedziną historii sztuki. Przełom w badaniach nad ikonami, który pozwolił na właściwą ich interpretację, odrębną od tej, którą stosowano do badań zachodniej sztuki sakralnej, przyniosła dopiero teologia ikony. Pierwsza, własna metoda badawcza malarstwa ikonowego, która sprawiła, że ikony odzyskały utracone na kilka wieków właściwe im wartości i funkcje. To dzięki teologii ikony, ikony przestały być postrzegane jedynie jako obiekty sztuki, których analiza stylistyczna, datowanie wyznaczane poprzez analogie do dzieł sztuki zachodniej oraz bliskość lub oddalenie od wzorców antycznych decydowały o ich jakości, przez historyków sztuki na ogół świadomie zaniżanej. Właściwie tylko w środowiskach związanych z prawosławiem i to głównie w diasporach, przetrwała świadomość znaczenia ikon, poczucie, ze nie są one jedynie obrazami, dekoracją świątyń, ale że zawierają w sobie wiele znaczeń i wartości, a przede wszystkim są obiektami kultu. Ta świadomość została wykorzystana przez twórców teologii ikony (L. Uspienskiego, P. Evdokimova), którzy odwołując się do tradycji patrystycznych, a przede wszystkim do tekstów obrońców- czci ikon z okresu ikonoklazmu w Bizancjum, twórców klasycznej teologii ikony, stworzyli metodę badawczą, pozwalającą na określenie miejsca, jakie ikony zajmowały w niepodzielnym teologiczno-artystycznym systemie panującym w Ortodoksji. Systemie, w którym ikony nie należały do sztuki w zachodnim rozumieniu, ale zawsze były organiczną częścią teologii i liturgii. Stworzony przez teologię ikony system wartości ikon, wynikający z podstawowego dla ich istnienia uzasadnienia, jakim był dogmat Wcielenia, na pierwszym miejscu umieścił ich wartości sakralno-mistyczne, które wynikają z postrzegania ikon jako obdarzonych szczególną, nadprzyrodzoną energią praobrazu. jednak wyobrażenie nie jest kopią praobrazu, ale jego odbiciem nie we wszystkim do niego podobnym. Chociaż ikona, będąc produktem ludzkiej psychiki, ale i ludzkich rąk nie może być tożsama ze swoim transcendentnym praobrazem, jest mu odpowiednia w hipostazie (istocie) i imieniu. Na ikonie wyobraża się nie naturę boską czy ludzką, ale właśnie hipostazę. Wyobrażenie otrzymuje energię praobrazu, staje się nośnikiem łaski jedynie dzięki izomorficznej (równopostaciowej] jedności z nim, zaś kryterium izomorfizmu, jego sprawdzianem jest kanon ikonograficzny, wypracowany przez praktykę artystyczną. To przestrzeganie kanonu ikonograficznego i kolorystycznego, wizualnego wzorca jest gwarantem prawid-
łowego rozpoznania przedstawionej postaci czy wyobrażenia. Co więcej, niekanoniczne wyobrażenia w odczuciu wiernych nie mogty być nośnikiem łaski. Podobnie, jak te pozbawione napisów identyfikujących poszczególne przedstawienia i postacie, bowiem napis stanowi imię własne ikony, jest skróconym jej oznaczeniem, nie tylko pozwalającym prawidłowo ją odczytać, ale przede wszystkim, będącym znakiem wszechobecności Logosu, potwierdzeniem nieprzemijającego charakteru przedstawionego wydarzenia. Z zasady głoszącej, ze ikony winny być naśladownictwami praobrazów, przy wszystkich zastrzeżeniach, co do ich identyczności, wynika zupełnie inny niż w sztuce zachodniej stosunek między oryginałem a jego powtórzeniami, a więc inne kryteria ich wartościowania. Ponieważ wszystkie powtórzenia, ile by ich nie namalowano, posiadają tę samą wartość sakralno-mistyczną, tę samą energię praobrazu, w niczym nie są lepsze od oryginału, z którego zostały sporządzone. Kanoniczność ikon, konieczność zachowania w nich tradycyjnych schematów obrazowych dokumentowały ich niezmienność i trwanie, co powodowało, że zgodnie z teologią ikony, te, w których wprowadzano nowe środki wyrazu artystycznego winny być co najmniej niżej oceniane. Dla wartościowania ikon nie ma znaczenia czas ich powstania, nie tylko dlatego, że na ikonach na ogół nie umieszczano dat, ale przede wszystkim dlatego, że ikony powinny mieć charakter „bezczasowy". Teologia ikony neguje także znaczenie autorstwa ikon, (ogromna większość nie posiada podpisów wykonawców) bowiem zgodnie z jej zasadami malarze ikon w tworzonych przez siebie dziełach nie widzieli niczego własnego, autorskiego, a swój trud traktowali jako uświęcony wynik wspólnotowego doświadczenia Kościoła. Artysta był traktowany jako natchniony przez Boga, wymagano od niego przestrzegania norm moralnych i obyczajowych, ale jego osobowość i indywidualizm są na ogół skrywane, na ikonach bowiem miała być odzwierciedlona przede wszystkim wierność tradycji. Zarazem jednak status malarzy ikon był o wiele wyższy niż średniowiecznych malarzy zachodnich, mogli oni nawet pouczać teologów, do ich dzieł przywiązywano o wiele większą wagę, a przy tym dostęp do ikon nigdy nie był elitarny, tak jak do obrazów religijnych.
Wymogi, które wobec ikon stawiała teologia ikony spowodowały stworzenie szczególnego języka artystycznego i praktyki warsztatowej, całkowicie odrębnych od tych stosowanych w malarstwie zachodnim. Największą wagę przywiązywano do ukazywanych na ikonach postaci świętych i ich oblicz, które winny być odrealnione, przebóstwione, bezcielesne, bez żywej gestykulacji, ustawione zawsze frontalnie, ze spojrzeniem skierowanym na patrzącego, co pozwala na nawiązanie z przedstawioną postacią modlitewnego kontaktu. Natomiast w ikonach z życiem, przedstawienia ilustrujące życie i cuda są oddzielone od postaci centralnej poprzez mniej lub bardziej precyzyjne określenie czasu i przestrzeni, w których rozgrywają się ukazane wydarzenia i w przeciwieństwie do postaci centralnej, nie odpowiadają one czasowi i miejscu, w którym znajduje się modlący, mają natomiast charakter narracyjny, ilustracyjny i są trudne do identyfikacji. Jeś i można się w ikonach dopatrywać odzwierciedlenia rzeczywistości, to tylko takiej, która się rządzi prawami realizmu ewangelicznego i to w odniesieniu do całej ikony, bowiem poszczególne fragmenty są zawsze podporządkowane całości. Ukazywana na ikonach od wewnątrz i od zewnątrz architektura wyznacza granice między światem
ponadzmysłowym i zmysłowym, a także eliminuje konieczność zastosowania ram, gdyż stanowi naturalne obramowanie ikony. Rzeczywistość ponadzmysłową tworzy nieomal wszechobecne na ikonach złoto, będące „normą ikony", jest ono traktowane jako odpowiednik blasku męczenników, jako odzwierciedlenie boskich energii i raju nieznającego marności i grzechu. Złoto wyznacza także granice wewnątrz ikony, obwiedzione nim kontury postaci świętych i chrysografia szat (dekorowanych złotymi kreskami) wskazują na ich przebywanie w „lepszym świecie". Kolory na ikonach sq nieliczne, a ich znaczenie symboliczne. Cechą charakterystyczną ikon jest to, ze nie tylko nie ma na nich światłocienia, ale też nieujawnione pozostaje źródło światła, ponieważ to samo światło buduje ikony. Problemem, który dotyka ikony bardziej niż inne dzieła sztuki jest sposób ich odbioru, bowiem świadome postrzeganie ikon powoduje wkroczenie w sztukę pełną znaczeń, oddziaływującą silniej niż inne dzieła sztuki religijnej. Sposób tego odbioru determinują jednak również czynniki wobec ikon zewnętrzne, inaczej bowiem są one odbierane w cerkwiach, gdzie skupiona jest ich duża liczba, na ogół pochodzących z różnych czasów i gdzie ikony znajdują się w naturalnym dla siebie środowisku, inaczej w galeriach, muzeach czy na targach staroci. A jednak ciągłość, „długie trwanie" kultu ikon, którego główne formy zostały ostatecznie wypracowane w Bizancjum w IV w. i mimo zmian kulturowo-cywiliza-cyjnych przetrwały, właściwie niezmienione, do dzisiaj, wynikała z faktu, ze ikony stanowiły nieodzowny składnik życia prywatnego i publicznego. Towarzyszyły wiernym we wszystkich ważnych wydarzeniach w życiu, począwszy od narodzin na śmierci kończąc. Były fundowane, czczone przez wszystkich, bez względu na ich status społeczny. W życiu publicznym stanowiły czynnik integrujący społeczeństwo, bowiem to cześć oddawana ikonom, związane z nią uroczystości i obrzędy stanowiły wspólną płaszczyznę kulturową, łączącą elity z pozostałymi członkami społeczeństwa.
Układ prezentowanych w albumie ikon został podyktowany ich znaczeniem treściowym, hierarchią, jaką wyznaczała poszczególnym wyobrażeniom i postaciom teologia ikony. Zgodnie z tą hierarchią, album otwierają ikony Chrystusa (począwszy od wizerunków „nie ręką Judzką stworzonych"), po nich umieszczono wyobrażenie Trójcy Świętej, przedstawienia grupy Deesis, a następnie wizerunki Matki Bożej. Kolejne miejsca zajmują wyobrażenia o charakterze narracyjnym, przede wszystkim ikony obrazujące święta Kościoła ortodoksyjnego, ukazujące najważniejsze wydarzenia z życia Chrystusa i Matki Bożej. Po nich umieszczono wizerunki Patriarchów, Proroków, Archaniołów, Ewangelistów, Apostołów, Ojców Kościoła, biskupów, świętych męczenników, świętych wojowników i innych świętych. Album kończą przedstawienia Sądu Ostatecznego, w których zawarta jest także nadzieja przyszłego życia. Reprodukowane w tym albumie ikony pochodzą z dwóch muzeów w Sanoku: Muzeum Historycznego i Muzeum Budownictwa Ludowego, które posiadają najwspanialsze w Polsce i jedne z najlepszych w Europie zbiory ikon.

Local Links:

Return to Lemko Home Page

Document Information Document URL:http://lemko.org/books/ikony/ikony.html

Page prepared by Walter Maksimovich
E-mail: walter@lemko.org

LV Productions
c/o Walter Maksimovich
3923 Washington Street,
Kensington MD 20895-3934

USA